پژوهش چیست ؟
پژوهش از مصدر پژوهیدن به معنای فعالیتی منظم ومدون است که هدفش کشف وگسترش دانش وحقیقت وتبیین روابط بین پدیده ها و درحد امکان اثبات رابطه علت ومعلول موجود دربین آنها می باشد .
پژوهش راهی برای گسترش مرزهای دانش وگشودن افقهای تازه برای آیندگان است .
پژوهشگر کیست ؟
پژوهشگر فردی است که با استفاده از روش های علمی در صدد رسیدن به شناختی تازه از مسائل ومفاهیم مختلف است وبا استفاده از ابزارهای گوناگون به مشاهده دقیق تر اطراف خود می پردازد وبا نگاهی نقادانه وموشکافانه به پیرامون خود می نگرد وبرای رفع مشکلات جامعه وارائه بهترین راهکارهای عملی اطلاعات موثقی را در اختیار متولیان امور قرار می دهد .
اخلاق پژوهشگری
تحقیق وپژوهش علمی در اسلام اهمیت زیادی دارد ،پر واضح است که افکار ، اندیشه ها وآثار محققانوپژوهشگران هر جامعهزیر ساخت های علمی آن جامعه را تشکیل داده ، بناهای علمی ونتایج عملی وتجربی فراوانی به همراه دارد .اگر پژوهشگران ارزش های خوب وپسندیده اخلاقی را با مسائل پژوهشی همراه کنند زیر ساخت های علمی جامعه اثرات مثبت ودائمی خواهد داشت به این دلیل تعدادی از آموزه های اخلاقی اسلام در باره پژوهش بیان میشود تا پژوهشگران با رعایت آنها نتایج مثبتی را حاصل نمایند .
1- انگیزه الهی
پژوهشگر باید نیت وانگیزه خود را برای خدا خالص کند وبه خاطر جلب رضای خدا وتقرب به درگاه او تحقیق وپژوهشی را انجام دهد .
پیامبر اکرم (ص) می فرمایند : نیت مومن بهتر از عمل اوست (بحار الانوار ج 70 ص 186)
ماهیت هر عملی با توجه به نیتی که فرد در انجام آن داشته مشخص می شود زیرا اعمال ما تنها جنبه ظاهری ودنیوی ندارند بلکه متشکل از ظاهر وباطن هستند به همین جهت ، برای ارزش گذاری کاری ، تنها ظاهر خوب کفایت نمی کند بلکه باید باطن آن کار وشخص انجام دهنده آن نیز خوب وپسندیده باشد .
2- توکل
محقق وپژوهشگر باید در همه امور زندگی خود از جمله در تحقیقات وپژوهش های علمی بر خدا توکل کند .
توکل به معنای سپردن کارها به خدا واعتماد به لطف اوست واین به معنای دست کشیدن از تلاش وکوشش نیست بلکه انسان تا توان دارد باید تلاش کند وفقط آنچه را که از توانش بیرون است به خدا واگذارد .
حضرت علی (ع) می فرمایند : کس که برخدا توکل کند مشکلات در برابر او خاضع واسباب برای او سهل آسان می گردد (غرر الحکم حدیث 9028)
3- احترام به پژوهشگران سابق
پژوهش های جدید نتیجه زحمات وپژوهش های پیشینیان ودانشمندان گذشته است .پس بر هر محقق وپژوهشگر لازم است که از دانشمندان وعلمای گذشته به نیکی یادکنند ومراتب اساتید را رعایت کنند زیرا محققان ودانشمندان اسبق ، اساتید پژوهشگران سابق بودند وپژوهشگران سابق نیز اساتید وراهنمایان اندیشوران امروز هستند .
پیامبر اکرم (ص) می فرمایند : هرکس عالم ودانشمندی را گرامیبدارد مرا گرامی داشته وهر کس مرا گرامی بدارد خدا را گرامی داشته است .( جامع الاخبار ص 39)
4-شهامت وشجاعت در پژوهش
پژوهشگر باید در انجام پژوهش وتحقیقات علمی با شهامت وشجاعت وارد شود ونباید به دلیل ترس از ناتوانی با ترس از مشکلات احتمالی ازانجام کارهای بزرگ خودداری کند .
حضرت علی (ع) می فرمایند : باافراد ترسو مشورت نکن چرا که تو را از کارهای مهم باز می دارد وموضوعات کوچک را در نظر تو بزرگ جلوه می دهد (غررالحکم حدیث 10349)
پژوهشگر باید شجاعانه به دنبال حق وحقیقت باشد وبعد از رسیدن به نتیجه به علت اینکه ممکن است بسیاری از افراد آن را نپذیرند از مطرح کردن آن نهراسیده وبا شجاعت وشهامت از نظریهخود دفاع کند .
5-امانت داری
امانت داری در پژوهش رکن مهمی از حیات علمی وتحقیقاتی یک جامعه است .هر پژوهشگری اخلاقا موظف است منبع ومدرک هر مطلبی را نقل کند .
همچنین امانت دار در تحقیق وپژوهش اقتضا می کند که در نقل قول ها ویا در استنادها به سخندیگران از قطعه کردن مطالب( که مخل مراد کامل آن نقل است )پرهیز شود .
امام صادق (ع) می فرمایند : خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر اینکه راستگویی واداء امانت نسبت به نیکوکار وبد کار جزء تعلیمات او بود . (کافی ج 2 ص 104)
6- روحیه حقیقت جویی
پژوهشگر باید روحیه حقیقت جویی وحقیقت طلبی داشته باشد وهمه تلاش وزحمت خود را در کشف حقیقت صرف کند .
7- پرهیز از کتمان حق
پژوهشگر نباید حقایق ومسایل واقعی که نیاز جامعه است را کتمان کند.
پیامبر(ص) در این باره می فرمایند .:هر گاه از دانشمند چیزی را که می داند سوال کنند واو کتمان نماید روز قیامت افساری از آتش بر دهان او میزنند (بحار الانوار ج 57 ص 301)
8- پرهیز از شهرت طلبی ودنیا خواهی
پژوهشگر باید در تحقیقات علمی خود از شهرت زدگی و دنیا طلبی بپرهیزد چرا که این امور باعث دور شدن انسان از حقیقت وسعادت ابدی میشود .
9-پژوهش گروهی واستفاده از مشاوران
از اخلاق پژوهشگری این است که تحقیقات علمی تا جایی که امکان دارد به صورت گروهی انجام گردد چرا که مفیدتر از کار های فردی است . همچنین اتقان پژوهشهای گروهی قابل مقایسه با پژوهشهای فردی نیست .
امام حسن (ع) می فرمایند : هیچ جمعیتی در کار خود با یکدیگر مشورت نکردند مگر اینکه به خیر وصلاح خویش رهنمون شدند .(تحف العقول ص 164)
10- پرهیز از دخالت دادن خواسته های شخصی وگروهی
پژوهشگر نباید خواسته های شخصی یا گروهی خود را به عنوان پیش فرض تحقیق وپژوهش خود قرار دهد لذا لازم است که اصل بی طرفی را در تحقیقات خود مورد توجه قرار دهد .
همچنین پژوهشگر باید خود را تابع نتیجه تحقیق خود بداند نه آنکه حاصل تحقیق خود را تابع امیال خود گرداند .
11- پرهیز از شتابزدگی
یکی از آفات پژوهش ، شتابزدگی وعجله است چرا که مانع درک صحیح موضوع یا مساله می شود .
پیامبر اکرم (ص) می فرمایند : از عجله بپرهیز زیرا هر گاه عجله کنی نصیب وبهره خود را از دست خواهی داد (مجموعه ورام ص 255 )
12- فهم کامل سپس نقد اندیشه ها
پژوهشگر ناقد که در پی درستی ونادرستی یک اندیشه ونظریه است ؛ نخستین ومهمترین شرط آن این است که سخن ومطلب را بهدرستی فهمیده باشد زیرا نقد بدون فهم دقیق مطلب ، در حقیقت نقد ذهنیات خود ناقد است نه نقد مطلب یا مساله .
13- روحیه انتقاد پذیری
شایسته است که پژوهشگر روحیه نقد پذیری داشته باشد واگر منتقدی حرف حق ومطلب صحیحی را تذکر داد آن را با کمال افتخار بپذیرد واز منتقد تشکر وقدر دانی کند .
صادق آل محمد (ص) فرمودند : محبوب ترینبرادرانم کسی است که عیب های مرا برایم گوشزد کند .( بحار الانوار ج 71 ص 282)
14- تواضع وفروتنی
پژوهشگر باید خود را با صفت تواضع آراسته باشد واز تکبر وفخر فروشی به شدت بپرهیزد . یک پژوهشگر باید در برابر مردم ، دانشمندان ومتخصصان هم رشته خود در نگاه کردن ،سخن گفتن ورفتار ، متناسب ،افتاده ، نرم وبا احترام برخورد کند
پیامبر اکرم (ص) می فرمایند : تواضع جز بزرگی بر انسان نمی افزاید پس تواضع کنید تا خداوند شما را بلند مقام سازد (کنز العمال ح 5719)
15-کنار نهادن حب وبغض
پژوهشگر باید از حب وبغض های شخصی وگروهی خود را برهاند تا درتحقیقات علمی از رسیدن به حقیقت باز نماند . زیرا شرط اصلی درک حقیقت یک گفتار یا رفتار ویا مساله ای نداشتن حب وبغض است .

تهیه وتنظیم :
مرکز تخصصی فقه واصول النفیسه (انجمن پژوهشی فقه واصول حبل المتین )