چکیده
باورهای دینی آن گاه که برخاسته از منشأ ادراکی عقل باشد، از تاثیر و پشتوانه ی بهتری برخوردار است این امر مسلم در فرهنگ قرآن که مدعی عقلانیت بوده؛ جلوه ای ویژه دارد. لکن یافتن جایگاه عقل در سه اصل دینی، توحید، نبوت و معاد، مستلزم یافتن دیدگاه قرآن بر نقش ادراکی عقل است. آیات قرآن، برای عقل در حوزه شناخت دو نقش می شمارد؛ یعنی هرگاه مبدأ شناخت برآمده از عقل باشد، عقل را منبع شناخت و زمانی که عقل وسیله شناخت، تحلیل و پردازش معلومات دیگر منابع باشد، ابزار شناخت معرفی می کند.
قرآن در اثبات توحید گاه دانسته های عقلی همچون تلازم چند خدایی با فساد عالم و …(عقل منبع شناخت) و گاه مقدمات محسوس و تجربی مانند مصادیق نظم در جهان (عقل ابزار شناخت) را بیان و استنتاج آن ها را به عقل ابزاری می سپارد و با بیان کارکردهای توحید مانند ایمنی از بلا و … پذیرش آن را آسان می کند. همچنین مقدمات عقلی همچون نارسایی علمی، نیاز به راهنما که ضرورت نبوت و همراهی قراین خاص و نشانه ماورایی با مدعی نبوت که حقانیت او را ثابت می کند را یادآور (منبع شناخت) نیاز به نشانه خاص (برای نبی) را با ارائه معجزه پاسخ می دهد و تشخیص معجزه بودن آن را وظیفه ابزاری عقل می داند. قرآن، امکان معاد را در دو حوزه عقل منبعی و ابزاری جای می دهد زیرا در کنار دلایل عقلی مانند نفی بیهودگی و …، نمونه های محسوس معاد را می آورد؛ لکن ضرورت معاد را مدرک عقلی دانسته و به اموری مثل نیاز به جدایی کافر از مؤمن و … اشاره می کند.
کلید واژه ها: عقل، توحید، نبوت، معاد، قرآن، اصول دین.

نگارنده :
نرجس صفری